سیستم ایمنی، مدافع بدن انسان در برابر هجوم عوامل خارجی تهدیدکنندۀ سلامتی ماست و با آن‌ها مبارزه می‌کند. گاهی اوقات و به علت شرایط خاص، این سیستم سلول‌های خودی بدن را نیز بیگانه تشخیص می‌دهد و به مقابله با آن‌ها می‌پردازد که عامل دستۀ مهمی از بیماری‌ها با نام خودایمنی است. مالتیپل اسکلروزیس(Multiple Sclerosis) یا اِم‌اِس یکی از این دست بیماری‌هاست که مغز و نخاع یا به‌طور کلی سیستم عصبی مرکزی را ناتوان می‌کند.
لازم به ذکر است که سیستم عصبی بدن ما از دو بخش کلی تشکیل شده است: رشته‌های عصبی که پیام‌ها را از قسمت‌های مختلف بدن به یکدیگر مرتبط می‌سازند، و نوعی غلاف (یک مادۀ چربی پوشاننده) که این رشته‌ها را در اکثر مواقع در بر گرفته است و وظایف متعددی از جمله محافظت از رشته‌های عصبی را بر عهده دارد. در بیماری اِم‌اِس، سیستم ایمنی بدن به این غلاف محافظت‌کننده که میلین نام دارد، حمله می‌کند و باعث ایجاد مشکلات ارتباطی بین مغز و بقیۀ بخش‌های بدن می‌شود. اِم‌اِس در نهایت می‌تواند باعث آسیب دائمی یا خرابی اعصاب شود.
علائم و نشانه‌های بیماری اِم‌اِس بسیار متفاوت است و به میزان آسیبی که به رشتۀ عصبی وارد شده و آن را تحت تأثیر قرار داده است، بستگی دارد. برخی از افراد که اِم‌اِس شدیدی دارند، ممکن است توانایی راه رفتن به‌طور کلی یا لااقل به‌طور مستقل را از دست بدهند؛ درحالیکه افراد دیگر ممکن است دوره‌های طولانی بهبودی را بدون آنکه علائم جدیدی داشته باشند، سپری کنند.
متاسفانه هنوز هیچ درمان قطعی برای بیماری اِم‌اِس وجود ندارد. بااین‌حال، برخی درمان‌ها می‌توانند به بهبودی سریع حملات کمک کنند، روند بیماری را اصلاح و علائم آن را مدیریت کنند.
علائم مالتیپل اسکلروزیس
علائم و نشانه‌های بیماری اِم‌اِس بسته به محل فیبرهای عصبی آسیب‌دیده، ممکن است از فردی به فرد دیگر و همچین در طول روند بیماری بسیار متفاوت باشد. البته به‌طور کلی می‌توان چنین گفت که این علائم اغلب توان حرکتی فرد بیمار را تحت تأثیر قرار می‌دهند، که عبارتند از:
- بی‌حسی یا ضعف در یک یا چند اندام که معمولاً هر بار به‌طور همزمان و در یک طرف بدن، پاها یا تنۀ بیمار اتفاق می‌افتد.
- دست دادن احساسات شوک الکتریکی به فرد بیمار که با برخی حرکات گردن، به‌ویژه خم شدن گردن به جلو، تجربه می‌شود که به آن، «علامت لرمیت» می‌گویند.
- وجود رعشه، عدم مشاهدۀ هماهنگ بین حرکات یا راه رفتن به شکل ناپایدار
مشکلات بینایی نیز در بیماران مبتلا به اِم‌اِس به‌طور شایع دیده می‌شود، از جمله:
- از دست رفتن جزئی یا کامل قدرت بینایی، معمولاً در یک چشم و اغلب همراه با احساس درد حین حرکت دادن چشم
- داشتن دید دوتایی در طولانی‌مدت
- تاری دید
از دیگر علائم و نشانه‌های بیماری اِم‌اِس می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- لکنت زبان
- خستگی
- سرگیجه
- احساس سوزن سوزن شدن یا درد در بخش‌‌هایی از بدن
- مشکلات مرتبط با عملکرد جنسی، روده و مثانه
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورت مشاهدۀ هر یک از علائمی که در بالا به آن‌ها اشاره کردیم -بدون آنکه دلیلی برایشان وجود داشته باشد- باید به پزشک مراجعه کرد تا اقدامات لازم صورت پذیرند. یک سری از اقداماتی که پزشکان تجویز میکنند، اقدامات توانبخشی شامل کاردرمانی و فیزیوتراپی است.
دوره بیماری مالتیپل اسکلروزیس
اکثر بیماران مبتلا به اِم‌اِس دورۀ بیماری عودکننده-بهبودی دارند؛ به این صورت که آن‌ها دوره‌هایی از علائم یا عودهای جدید را تجربه میکنند که طی چند روز یا هفته ایجاد می‌شوند و معمولاً به‌طور جزئی یا کامل بهبود می‌یابند. به دنبال این عودها، دوره‌های آرام بهبودی بیماری دیده می‌شود که ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول بکشد. باید توجه داشت که افزایش اندک دمای بدن می‌تواند به‌طور موقت علائم و نشانه‌های بیماری اِم‌اِس را بدتر کند، اما این موارد عود واقعی بیماری به حساب نمی‌آیند.
حداقل 50% از مبتلایان به اِم‌اِس با دورۀ بیماری عودکننده-بهبودی، بعد از 10 یا 20 سال از شروع بیماری‌شان، نهایتاً پیشرفت مداوم علائم را تجربه خواهند کرد که ممکن است همراه یا بدون دوره‌های بهبودی باشد. به این حالت از بیماری، پیشروندۀ ثانویه گفته می‌شود. بدتر شدن علائم این بیماری معمولاً به مشکلات حرکتی و راه رفتن می‌انجامد. میزان پیشرفت بیماری در افراد مبتلا به اِم‌اِس پیشروندۀ ثانویه بسیار متفاوت است.
ناگفته نماند که برخی از بیماران مبتلا به مالتیپل اسکلروزیس شروع تدریجی و پیشرفت مداوم علائم و نشانه‌ها را بدون آنکه هیچ گونه عود بیماری را تجربه کنند، نشان می‌دهند. از این حالت با عنوان اِم‌اِس پیشروندۀ اولیه یاد می‌شود.
دلایل بیماری مالتیپل اسکلروزیس
همان‌طور که در ابتدا هم ذکر کردیم، این یک بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به غلاف (میلین) پوشانندۀ رشته‌های عصبی مغز و نخاع حمله می‌کند و عملکرد عادی آن‌ها مختل می‌شود. میلین را می‌توان با پوشش عایق سیم‌های الکتریکی مقایسه کرد؛ هنگامی که میلینِ محافظ‌کننده آسیب می‌بیند و دیگر نمی‌تواند فیبر عصبی مربوطه را بپوشاند، انتقال پیام‌هایی که از طریق آن رشتۀ عصبی صورت می‌گیرند، کند یا مسدود می‌شود.
علت اصلی بیماری مالتیپل اسکلروزیس همچنان ناشناخته است و معلوم نیست که چرا اِم‌اِس فقط در برخی از افراد ایجاد می‌شود. هرچند به نظر می‌رسد ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز این بیماری دخیل هستند.
عوامل خطر برای بیماری اِم‌اِس
عواملی که در ادامه ذکر می‌شوند، احتمال دارد که خطر ابتلا به این بیماری را افزایش دهند:
- سن/ بیماری مالتیپل اسکلروزیس ممکن است در هر سنی رخ دهد، اما شروع آن معمولاً در حدود 20 و 40 سالگی است. بااین‌حال، افراد کم‌سن‌وسال‌تر و همین‌طور مسن‌تر نیز می‌توانند تحت تأثیر این بیماری قرار بگیرند.
- جنسیت/ آمارها نشان می‌دهند زنان بیشتر از دو تا سه برابر مردان درگیر اِم‌اِس با دورۀ بیماری عودکننده-بهبودی می‌شوند.
- سابقۀ خانوادگی/ اگر در خانوادۀ فرد یکی از والدین یا خواهر و برادرش به بیماری اِم‌اِس مبتلا شده باشد، او هم در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به این بیماری قرار دارد.
- عفونت‌های خاص/ ارتباط انواع ویروس‌ها با بیماری مالتیپل اسکلروزیس به اثبات رسیده است؛ از جمله ویروس اپشتین-بار که باعث مونونوکلئوز عفونی می‌شود.
- نژاد/ افراد سفیدپوست، به‌ویژه افراد تبار اروپای شمالی، در معرض بالاترین خطر ابتلا به مالتیپل اسکلروزیس قرار دارند. همچنین افرادی که نژاد آسیایی، آفریقایی یا بومی آمریکایی دارند، در معرض کمترین خطر هستند.
- اقلیم/ بیماری اِم‌اِس در کشورهای دارای آب و هوای معتدل از جمله کانادا، شمال ایالات متحده، نیوزیلند، جنوب شرقی استرالیا و اروپا شیوع زیادی دارد.
- ویتامین D/ مصرف مقادیر کم ویتامین D و قرار نگرفتن در معرض نور آفتاب، با خطر بیشتری برای بیماری اِم‌اِس همراه است.
- برخی بیماری‌های خودایمنی/ اگر فرد درگیر سایر اختلالات خودایمنی مانند بیماری تیروئید، کم‌خونی کشنده (پرنشیوز)، پسوریازیس (نوعی بیماری پوستی)، دیابت نوع 1 یا بیماری التهابی روده باشد، خطر ابتلا به مالتیپل اسکلروزیس هم کمی در او بیشتر است.
- سیگار کشیدن/ افراد سیگاری که یکسری از علائم ابتدایی را نشان می‌دهند که امکان دارد از وجود بیماری مالتیپل اسکلروزیس خبر دهند، بیشتر از افراد غیرسیگاری در معرض آن هستند که درگیر علائمی شوند که تشخیص اِم‌اِس با دورۀ بیماری عودکننده-بهبودی را قطعی می‌کند.
عوارض بیماری اِم‌اِس
بیماران مبتلا به این بیماری ممکن است به مشکلات زیر هم دچار شوند:
- سفتی یا گرفتگی عضلات
- فلج‌شدگی، به‌طور معمول در پاها
- مشکلات مربوط به مثانه، روده یا عملکرد جنسی
- تغییرات ذهنی، مانند فراموشی یا تغییرات خلقی
- افسردگی
- صرع
منبع: Mayo Clinic